Achteruit schrijven

Waarom zou je een verhaal altijd van voor naar achter vertellen, met de tijd mee? Omdat het zich in de richting van de tijd heeft afgespeeld? En waarom zou dat een argument zijn? Bij een film is dat misschien een argument, maar een verhaal in zinnen en woorden kun je ook in andere volgordes vertellen; thematisch bijvoorbeeld, of achterstevoren: van het heden uit steeds verder terug in het verleden.

 

Voor me ligt een boek over de ontstaansgeschiedenis van de aarde. Het meest boeiende van die geschiedenis is natuurlijk het ontstaan van de mens, pas aan het einde van het boek. Het hele boek ben je ongeduldig naar het moment dat de mens verschijnt, waardoor je niet echt lekker aan het lezen bent. Je kunt beter eerst het laatste hoofdstuk lezen en daarna wat er aan vooraf ging. Als je de evolutie van de mens hebt gelezen, dan pas wordt je nieuwsgierig naar wat daar “vervolgens” aan vooraf ging. Je kunt het beste beginnen met het meest interessante gedeelte. Het is net als met het eten van twee boterhammen. Mensen leren hun kinderen dat ze eerst de boterham met kaas op moeten eten en dan pas de boterham met jam. Kinderen moeten het lekkerste voor het laatst bewaren. Ik ervaar dat anders. Als ik twee boterhammen heb en ik begin aan de minst lekkere, dan is de tweede boterham minder lekker dan wanneer ik daarmee begonnen was. Ik begin juist aan de lekkerste en als ik die op heb, dan is het lekkerste me al beginnen te vervelen en is de minst lekkere de lekkerste geworden. Zo is het lezen ook; begin met het meest interessante, besteed daar zoveel tijd aan als je wilt en ga dan verder met de rest. Best mogelijk dat je het laatste stuk helemaal niet meer wilt lezen. Des te beter. En als je tijd tekort komt, is het altijd handig om het beste stuk in ieder geval gelezen te hebben.
Voor het bestuderen van de ontstaansgeschiedenis van de aarde voelt het beter om dat van achteren naar voren te lezen. De huidige mens, voortgekomen uit de Cro Magnon-mens, die in dezelfde tijd leefde als de Neanderthaler, enzovoort. Het is vergelijkbaar met stamboomonderzoek, daarbij ga je ook uit van jezelf, je ouders, je grootouders en zo ga je steeds verder terug. Ik heb zo’n beschrijving gemaakt die steeds verder terug gaat, zie Evolutionaire tijdlijn.
Er is nog een argument voor deze volgorde. Als je de geschiedenis afbeeldt op een tijdlijn, dan wil je inzicht geven in de schaal van van die tijdlijn. Hoeveel is één centimeter of één millimeter? Dat inzicht krijg je alleen door die tijdlijn te vergelijken met de meeste recente geschiedenis, waar je het meeste gevoel bij hebt. Dat moet je dus eerst vertellen. Gewapend met dat inzicht kun je dan vertellen wat er daarvoor allemaal gebeurd is. En waarom zou je dan een sprong maken naar het allereerste begin? Waarom zou je dan niet op dezelfde manier doorgaan, steeds een stapje verder terug? Het voelt heel natuurlijk om onze ontstaansgeschiedenis achterstevoren te vertellen.

De overwegingen bij gewone geschiedenis zijn soortgelijk. Als je je kinderen een verhaal over vroeger vertelt, dan moet je er altijd bij vertellen dat we toen nog geen mobiele telefoon hadden. En zo zijn er veel dingen anders dan vroeger. Als je een stuk geschiedenis vertelt tot nu, dan moet je beginnen met wat er aan het begin van je verhaal allemaal anders was dan nu en vervolgens gaat de wereld stap voor stap meer lijken op het heden. Het is veel logischer om te beginnen met de situatie die iedereen kent: het heden. Bij iedere stap terug verandert er iets en lijkt de wereld iets minder op die van nu. Ik heb dat eens uitgeprobeerd in Mijn telefoongeschiedenis. Met deze volgorde, tegen de tijd in, krijg je volgens mij een veel beter idee van de omvang van alle veranderingen. Je kunt ze als het ware niet overslaan en over het hoofd zien.
Het beschrijven van de wereld is iets anders dan een lopend verhaal. Toch kun je volgens mij een lopend verhaal ook tegen de tijd in vertellen. In het geval van een detective zijn er redenen om dat niet te doen, maar bij het verloop van een geschiedenis – waarvan we de afloop toch al kennen – kan dat best. Je kunt heel goed de inval in Irak beschrijven door in het heden te beginnen en te eindigen bij de verklaring van Powell over massavernietigingswapens. Afzonderlijke gebeurtenissen en gesproken woorden, scènes in filmjargon, beschrijf je dan wel met de tijd mee.

Er bestaat een film waarin het verhaal tegen de tijd in wordt verteld, ‘Memento’. De scènes zelf zijn met de tijd mee, anders zou je er geen woord van kunnen verstaan, maar de film begint met de slotscène, waarin de hoofdpersoon wraak neemt op de moordenaar van zijn vrouw. Daarna zie je wat daaraan vooraf ging, en zo verder. De hoofdpersoon lijdt aan een ernstige geheugenstoornis, anterograde amnesie, dat wil zeggen dat hij nieuwe informatie niet opslaat. Hij kan zich zelfs niet herinneren wat er een paar minuten geleden is gebeurd. Als kijker weet je door deze montage ook niet wat er zojuist gebeurd is, net als de hoofdpersoon. En dan wordt het verhaal toch weer verrassend!

In het huidige internettijdperk zijn we ook gewend dat de recentste berichten altijd bovenaan staan. Dat lijkt soms overtrokken en schreeuwerig. Alsof niemand nog de rust wil nemen om iets door te lezen. Op je CV schrijf je je meest recente werkervaring bovenaan en zo staat het ook op LinkedIn. Bij een sollicitatie verzuchtte iemand eens: misschien gaan we op een dag weer alles in de normale volgorde zetten. Maar hij had geen gelijk. Als ik iemand na dertig jaar weer ontmoet, dan vraag ik: “Hoe was je reis?” Ik vraag niet wat hij heeft gedaan in de eerste uren na ons laatste contact. Ik vraag eerst naar het meest recente verleden. Het is de natuurlijke vorm om met het laatste te beginnen. Niet voorwaarts, maar achterwaarts!