Zij die het niet begrijpen

(longread, 2776 woorden, ± 13 minuten leestijd)

 

Veel mensen begrijpen de opkomst niet van Fortuyn, Wilders en soortgelijke politici in het buitenland zoals Trump en Le Pen. Ze noemen ze populisten. In wezen is het heel simpel, mensen stemmen op Wilders omdat ze last hebben van buitenlanders. De mensen die dat niet begrijpen, hebben geen negatieve ervaringen met buitenlanders. Ze wonen in wijken waar ze er geen last van hebben. Dat is alles.

Sinds de opkomst van Pim Fortuyn maak ik onderscheid tussen mensen die begrijpen wat er aan de hand is en zij die het niet begrijpen. De begrijpers en de niet-begrijpers. Veel van de begrijpers, maar niet allemaal, wonen of hebben gewoond in wijken waar veel allochtonen wonen en daar voor overlast en criminaliteit zorgen. Het zijn vooral de mensen met een laag inkomen en met een lage opleiding, die ermee te maken hebben. De discussies over moslims en islam zijn het verlengde van de discussies over allochtonen. De mensen die met de moslims in volksbuurten te maken hebben, zijn negatiever dan anderen over zowel moslims als over de islam.

Het onderscheid tussen begrijpen en niet begrijpen maakt veel duidelijk. Ten eerste verklaart het waardoor het niet alleen laag opgeleiden zijn die op Wilders stemmen. Het verklaart waardoor zowel aanhangers als tegenstanders van Wilders onder alle leeftijden en onder alle opleidingsniveau’s voorkomen. Het verklaart bovendien waardoor er steeds meer hoog opgeleiden zijn die voor Wilders zijn.

De aanhang van Wilders is dus niet zo moeilijk te begrijpen. Wel moeilijk te begrijpen is het onbegrip van zijn tegenstanders. Hoe bestaat het dat de meerderheid van de hoog opgeleiden dit niet begrijpt? Hoe bestaat het dat mensen die over andere onderwerpen heel verstandige dingen zeggen, de plank totaal mis slaan als het over allochtonen, islam of vluchtelingen gaat? Een voorbeeld is Maarten van Rossem. Dat is een intelligente man die over het algemeen messcherpe analyses geeft over allerlei maatschappelijke kwesties, maar hij onderschat gigantisch en stelselmatig alles dat over vluchtelingen gaat. En dat niet alleen, al zijn uitspraken over Fortuyn, Wilders en Trump maken duidelijk dat hij de drijfveer van deze politici totaal niet begrijpt. Een ander voorbeeld is Peter R. de Vries. Hem kennen we als een man van de feiten. In zijn misdaadreportages zegt hij uitsluitend dingen en trekt hij uitsluitend conclusies die degelijk zijn gebaseerd op de feiten. Als Peter R. de Vries iets zegt, dan is het zo. Maar als het over Wilders gaat, raaskalt hij en komt er alleen maar onzin uit. Het is verbijsterend. Deze voorbeelden tonen aan dat het niet alleen gaat om een meningsverschil over een politieke kwestie, maar dat het gaat om onbegrip.

Het doet me soms denken aan het een bepaald gezelschapsspelletje. Wat je nodig hebt is een aantal deelnemers en een schaar. Hoe groter de groep, hoe leuker het is. Voorwaarde is dat de deelnemers het trucje nog niet kennen. Een schaar heeft twee standen, als hij in de la ligt is hij gesloten, bij het gebruik gaat hij open en dicht. Alle deelnemers gaan op stoelen in een kring zitten. Zij geven steeds de schaar aan elkaar door, open of dicht, en zeggen daarbij “Ik geef hem recht door,” of “Ik geef hem gekruist door.” De spelleider begint. Na iedere deelnemer zegt de spelleider of hij of zij het goed of fout heeft gedaan. De deelnemers moeten erachter zien te komen wat er precies van hen verwacht wordt. Wat is de geheime afspraak? Waar ze achter moeten komen, is dat als je je benen over elkaar geslagen hebt, je moet zeggen “Ik geef hem gekruist door” en anders zeg je “Ik geef hem recht door”, ongeacht in welke stand de schaar staat.

Het kost moeite om dat te ontdekken, want iedereen staart zich blind op de schaar. De mensen die het door hebben, mogen dat natuurlijk niet verklappen, maar ze blijven wel gewoon meespelen. Na verloop van tijd zijn er steeds meer mensen in de kring die het door hebben en wordt de hilariteit steeds groter, tot frustratie van degenen die er niets van begrijpen.

Het heeft ook wel iets van een goocheltruc. Bij ons in de familie werden nieuwe goocheltrucs na lang aandringen altijd verklapt. Vaak waren ze verbluffend simpel en begreep je achteraf niet dat je dat niet zag. Laatst legde Victor Mids (Mindf*ck) op televisie uit hoe de truc van de rijzende kaart werkt en weer dacht ik: hoe kon ik zo stom zijn om dáár in te trappen.

De overeenkomsten met het immigratiedebat zijn treffend. Veel mensen zien niet wat de begrijpers zien. Aan de andere kant is het voor de begrijpers onbegrijpelijk dat de niet-begrijpers het NIET zien. Illusionisten noemen dat inattentional blindness, je aandacht is zo zeer op de schaar gericht, dat je blind bent voor al het andere. In het immigratiedebat is men zo gefocust op het gevaar dat men in Wilders ziet, dat men de werkelijke problemen niet waarneemt.

Verschillen zijn er ook. Bij het gezelschapsspel weten de onwetenden dat ze iets niet weten. Dat blijkt onder anderen uit het feit dat de groep van wetenden steeds groter wordt en dat die het steeds met elkaar eens zijn; er moet dus iets te weten zijn, het kan geen schijnvertoning zijn. En zelfs dan is het moeilijk om erachter te komen wat de anderen zien. Op den duur gaan de wetenden steeds demonstratiever hun benen over elkaar slaan, of juist van elkaar af halen, voor ze de schaar doorgeven en wordt het bijna onvoorstelbaar dat de onwetenden dat niet oppikken.

In het immigratiedebat weten de onwetenden NIET dat ze iets missen. Dat maakt een groot verschil met het gezelschapsspel, want daardoor gaan ze er ook niet naar op zoek. Je zou ze het graag willen vertellen, het geheim met hen delen, maar welke woorden je ook kiest, ze pakken het niet op. Je zou ze een klap in het gezicht willen geven om ze te dwingen te luisteren naar argumenten, dan zouden ze boos worden, maar ze blijven doof. Je zou kunnen zeggen dat Wilders ze verbaal klappen in hun gezicht geeft. Daar worden zijn tegenstanders dan ook regelmatig boos over, iedere keer is er ophef, maar het gaat nooit over datgene waar het over zou moeten gaan.

Integendeel, ze wanen zich superieur. Bij verschillen van inzicht hebben intelligente mensen over het algemeen vaker gelijk dan minder intelligenten. Niet altijd, maar gemiddeld wel vaker. Bij overlast door immigranten of andere allochtonen zijn het de minst verdienenden die in de wijken wonen waar je er last van hebt. De intelligente mensen wonen in overgrote meerderheid in wijken waar ze er geen last van hebben. Dat maakt dat ze de problemen niet begrijpen, niet zien en niet willen zien. Ze weten van zichzelf dat ze hoog opgeleid zijn en ze wanen zich intelligent, dat maakt dat ze zich niet kunnen voorstellen dat ze op dit punt geen gelijk hebben.

Er zijn meerdere oorzaken aan te wijzen voor dit onbegrip en de hardnekkigheid ervan. Aan het begin van dit stuk noemde ik al het verschil in leefomstandigheden. Zoëven beschreef ik de arrogantie van intelligente mensen. De oorzaak arrogantie heeft zelf ook weer twee componenten: de verwachting dat je zelf gelijk hebt (een inhoudelijke component) en het zich verheven voelen boven de massa (een emotionele component). In de meningsvorming over de persoon Wilders spelen er ook meerdere processen. In de eerste plaats de angst voor een nieuwe Hitler. Zodra het beeld van een gevaarlijk politicus heeft postgevat, komt men daar niet meer van af. We zien hier een sterk halo-effect. Het halo-effect betekent dat je eerste indrukken onevenwichtig zwaar laat wegen in ie beoordeling en dat je nieuwe indrukken in het kader plaatst van je reeds gevormde oordeel. Als je Wilders ziet als een gevaar, dan zul je alles wat hij zegt in dat kader plaatsen. Wilders mag niet zeggen dat Marokkanen een probleem vormen, maar mensen van de PvdA mogen dat wel. Omgekeerd mogen mensen van de PvdA alles over Wilders zeggen, tot beschuldigingen van nazisme aan toe, maar als Wilders uitspraken over zijn tegenstanders doet (bijvoorbeeld “nepparlement”), dan vinden al zijn tegenstanders dat hij te ver gaat. Als Wilders daarentegen iets zegt waar men het mee eens is, dan wordt hij sluw genoemd, dan vertrouwt men hem niet, dan is hij een wolf in schaapskleren. Hij kan, kortom, nooit iets goed doen. Wilders hield een buitengewoon sterke speech aan het einde van het proces Wilders II. Het was een aansprekende speech, zowel inhoudelijk als emotioneel sterk en overtuigend. De voorzitter van het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders verklaarde dat hij het juist gevaarlijk vond dat Wilders met zo’n speech kans zag om veel mensen aan te spreken. Want hij blijft Wilders zien als een gevaar. De reactie van deze man is typisch voor het halo-effect.
Al deze oorzaken versterken elkaar. De hardnekkigheid wordt vooral verklaard door cognitieve dissonantie, dat is de sterke neiging om tegenstrijdige cognities (opvattingen of eigen gedragingen) op te heffen. Voor fervente tegenstanders is het psychologisch onmogelijk geworden om toe te geven dat Wilders gelijk heeft. Het aanvankelijke onbegrip leidt tot een ontkenning van de problemen of een schromelijke relativering daarvan. Als ze er echt niet onderuit kunnen, zoals bij het feit dat de groep Marokkanen wel erg veel criminaliteit voortbrengt, dan zeggen ze dat hij dat niet op die manier had moeten zeggen. Dan gaat het ineens over de toon van het debat en daarmee hebben ze dan weer een stok om de hond te slaan. Soms zeggen ze ook dat zijn oplossingen niet deugen, of dat hij helemaal geen oplossingen heeft. Verder geven ze hem zo mogelijk overal de schuld van. Als je Wilders’ tegenstanders moet geloven dan is hij de oorzaak van de tweedeling in de maatschappij in plaats van zijzelf. Consequent zien zij Wilders als probleem, maar dat de bestaande politiek alle problemen veroorzaakt heeft, zien ze niet. Wat je ook vindt van Wilders’ standpunten, zijn uitspraken of zijn manier van politiek bedrijven; een probleem is hij niet. Het is allemaal zo duidelijk. Maar “je gaat het pas zien als je het door hebt.” Deze uitspraak van Johan Cruijff is meer dan ooit van toepassing. Als je het niet door hebt, dan zie je de psychologische processen bij jezelf niet.

Is het al verbijsterend als je niet-begrijpers over allochtonen of over immigratie hoort praten, het wordt tragikomisch als verklaarde tegenstanders van Wilders een analyse geven van zijn succes, ook dan is het onderscheid tussen begrijpen en niet begrijpen heel verhelderend. Zo’n verklaring moet natuurlijk recht doen aan hun overtuigingen. Die zijn: dat Wilders een soort Hitler is en dat de nieuwe bevolkingsgroepen een verrijking zijn. De enig mogelijke verklaring is dan dat Wilders een populist is en dat al zijn aanhangers zo dom zijn daar in te trappen. In het geval van Trump verklaart men dat het volk het prachtig vindt dat hij zo grof is en iedereen beledigt.

Het verband tussen de vluchtelingencrisis en de grote populariteit van de nieuwe politieke stromingen in Europa is natuurlijk niet meer te ontkennen. Maar ook daar heeft men een verklaring voor: politici als Wilders maken handig gebruik van de onvrede. Met andere woorden, men ziet de vluchtelingen niet als het echte probleem, maar als een omstandigheid waar Wilders wel bij vaart. Men ziet Wilders als iemand die naar macht streeft, niet als iemand die naar oplossingen streeft.

Meestal heb je vrij snel in de gaten of je met een begrijper of met een niet-begrijper te maken hebt en als je weet tot welke groep iemand behoort dan ken je ook de meeste argumenten al. Niet-begrijpers willen je graag overtuigen van hun gelijk, maar het heeft geen zin om hun stukken te lezen; je weet dat ze die blinde vlek hebben waardoor hun betoog bij voorbaat al in het water valt. Ook al zeggen ze af en toe iets nieuws over Wilders, het slaat nergens op omdat ze niet begrijpen waarover ze het hebben. Ze geven een al dan niet nieuwe duiding aan “de schaar”. Hun argumenten zijn niet interessant, het is interessant wat ze niet zeggen. En dat weet je van te voren. Het is alsof iemand een duiding van een goocheltruc geeft, iemand die zelf de truc niet begrijpt. Een enkele keer zegt een niet-begrijper wel eens dat hij het niet begrijpt, hoera, en dan volgt er een betoog waaruit zonneklaar blijkt dat hij het inderdaad niet begrijpt. Het heeft ook geen zin om op de argumenten van niet-begrijpers in te gaan, want ze blijven volharden in het niet-begrijpen. Laatst heb ik me laten verleiden om het videofragment van Jan Terlouw te bekijken (“touwtje uit de brievenbus”). Het had geen zin, lees The Post Online er maar op na. Vorige week werd aangekondigd dat het onderwerp in Buitenhof zou zijn hoe men met Wilders om moet gaan. Als je dat hoort, dan weet je al genoeg. Het kwaad dat Wilders heet. Het heeft geen enkele zin om te kijken en dat heb ik dan ook niet gedaan. Een dag later zag ik een grappige tweet van Geert Wilders: “Op verzoek van Paul Witteman hierbij een tweet. Leuke discussie trouwens heren gelukkig weer eens over mij :-)” Kennelijk had Wilders wel gekeken, maar hij vond het niet zinvol om er inhoudelijk op in te gaan. Je kunt wel raden wat er ongeveer gezegd is. In het gezelschapsspel verzinnen mensen soms dingen als: “je moet niet kijken naar hoe de schaar nu staat, maar hoe hij hiervoor stond.” Bij Buitenhof had iemand waarschijnlijk een geheel nieuwe duiding van “de schaar” gevonden en men vond dat zo briljant dat men graag zou willen weten hoe Wilders zich hier uit zou redden.

Als je het verhaal van “de schaar” kent, dan begrijp je ook waarom Wilders zo zelfverzekerd kan zeggen dat hij het gelijk aan zijn kant heeft en dat de anderen (inclusief rechters) aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan. Het is niet een kwestie van een mening, het is een kwestie van iets begrijpen dat de anderen niet begrijpen. Ook als je het niet met Wilders eens bent, blijft dit overeind staan. We zien dat nu de wal het schip keert. Het kan niet anders dan dat er steeds meer mensen komen die het wel begrijpen. En met hen kun je eindelijk normaal discussiëren over meningsverschillen en oplossingen. Voor Wilders heeft het geen zin om te discussiëren met mensen die er alleen maar op uit zijn om hem onderuit te halen.

Deze tijdgeest heeft verschrikkelijke gevolgen, in criminaliteit en terrorisme. Mensen die spreken van populisme, begrijpen het niet. Populisme betekent het volk voor de gek houden, met valse beloftes of met verkeerde voorstellingen van zaken. Dat is wat Wilders betreft helemaal niet aan de orde. Het is andersom, de gevestigde politieke partijen en de mainstream-media geven een verkeerde voorstelling van zaken. Mensen die het woord populisme gebruiken, mensen die afgeven op Wilders; zij zijn fout. Fout zoals in “fout in de oorlog”. Je hoeft het niet eens te zijn met Wilders, maar als je hem in de hoek zet van nazi, ben je fout. Politici die zeggen dat je de zorgen van de burgers serieus moet nemen, zijn fout. Als je praat over zorgen, dan zie je kennelijk niet wat de huidige situatie is. Mensen zijn niet alleen verontrust over de toekomst, maar ze zijn ten eerste verontrust over de situatie waar ze nu al in zitten. Het woord ‘zorgen’ betekent dat je je druk maakt over iets dat nu nog geen realiteit is. Politici die zeggen de ‘zorgen’ serieus te willen nemen, ontkennen de realiteit. Ze interpreteren de onvrede verkeerd. Al met al worden we geregeerd door politici die niet begrijpen waar ze het over hebben en dat is zeer ernstig. Daarbij is het percentage politici dat het niet begrijpt veel groter dan het percentage burgers dat het niet begrijpt. Ook al worden ze door de peilingen gedwongen om enigszins toe te geven, het probleem zal in de kern nooit door hen worden aangepakt. De criminaliteit en terreur zal blijven toenemen en als je als burger stemt op politici die het niet begrijpen, ben je daar mede verantwoordelijk voor. Ik denk dat na 15 maart alle huidige politici wel vervangen zullen worden en dat de bestaande partijen de thema’s van Wilders uiteindelijk wel op zullen pikken, maar daar zullen wel enkele jaren overheen gaan. Bovendien gebeurt dat alleen als de bestaande partijen inderdaad een smadelijke nederlaag lijden. Je kunt dus gewoon niet op VVD, PvdA, D66, GL, SP, CDA, CU, of DENK stemmen, want dan stem je voor een bestuur van mensen die niet begrijpen waar het grootste probleem van onze samenleving over gaat. We hebben het afgelopen jaar al gezien waar dat toe leidt en het zal nog erger worden.