Determinisme

Het determinisme van Laplace, ik herinner me dat de leraar Nederlands daarover vertelde. Het moet in de vijfde of zesde klas zijn geweest. Als gevolg van de werking van de natuurwetten, moet de toekomst vast liggen, zo was het inzicht van Laplace (1749-1843). En als reactie daarop werden mensen apathisch aan het einde van de negentiende eeuw. Als de toekomst al vastligt, dan heeft het geen enkele zin om te proberen die te veranderen, het fatalisme.

 

Bij natuurkunde leerden we de werking van krachten als zwaartekracht, van de botsingwetten en dergelijke, en hoe daarmee te rekenen. Ik omarmde het idee van het determinisme meteen. Ik werd er niet fatalistisch van maar was gefascineerd door de onontkoombaarheid van die conclusie. De toekomst wordt bepaald door de huidige toestand van het heelal en de werking van de natuurwetten daarop. Uiteraard is dat zo. Ik zag ook meteen in dat het fatalisme een denkfout is, het gaat om twee verschillende niveau’s. Ook al ligt de toekomst vast, wij kunnen die niet voorspellen. Dan zou je de positie en snelheid van alle deeltjes in het universum moeten kennen. De conclusie dat de toekomst in theorie te berekenen is, maakt voor het dagelijks leven niets uit, aangezien je die toekomst praktisch gezien niet kunt berekenen. Ik ervaar dat ik de toekomst kan beïnvloeden. Als ik besluit om morgen vroeg op te staan om een aantal karweitjes te doen, dan zal de wereld er morgenavond anders uit zien dan wanneer ik besluit iets anders te doen. Als ik op school mijn best doe, zullen mijn cijfers hoger zijn dan wanneer ik er met de pet naar gooi. Dat zijn causale verbanden die niet te ontkennen zijn. Uiteraard is alles wat er gebeurt uiteindelijk terug te voeren op natuurwetten, ook mijn besluiten. Theoretisch ligt het dus nu reeds vast of ik besluit om me actief of passief op te stellen en de gevolgen die dat vervolgens heeft. Vanuit het determinisme geredeneerd is er geen enkele reden om een actieve of een passieve houding aan te nemen. Het punt is dat je zelf deel uitmaakt van het systeem waarover je uitspraken doet. Als je je voorstelt dat je van buitenaf naar het universum kijkt, dan zie je een deterministisch systeem waarin mensen door een ingewikkelde samenloop van natuurverschijnselen besluiten om het een of het ander te doen, en daarmee de toekomst mede bepalen.

Aparte aandacht verdienen de chaostheorie en de quantummechanica. In beide spelen toeval een grote rol. Eind jaren ’90 werd de chaostheorie gepopulariseerd door James Gleick en hoorde ik er voor het eerst van. (Lorenz kwam al met deze theorie in 1963.) Dat leek een afrekening met een deterministisch wereldbeeld. Natuurkundigen verklaarden in de wetenschapsbijlagen van kranten: “Je gelooft het niet, tot je er zelf aan gaat rekenen.” Hoe kan dat, vroeg ik me af, want de natuurwetten zijn toch deterministisch? Chaos bleek het volgende in te houden: het is een extreme afhankelijkheid van beginvoorwaarden. Omdat de beginsituatie vaak onvoldoende nauwkeurig bekend is, is het resultaat onvoorspelbaar. Een voorbeeld is de positie van Pluto (toen nog een planeet 🙂 ). De posities en banen van alle planeten zijn bekend, ze worden beïnvloed door de zwaartekrachten van alle andere planeten. Die trekken allemaal aan elkaar en dat vormt een zeer ingewikkeld samenspel. De banen lijken ellipsen, maar dat zijn ze dus niet precies. Op basis van de huidige posities en snelheden van alle planeten kun je in principe de positie van de planeten in de toekomst berekenen. Zo bereken je bijvoorbeeld de positie van Pluto over een miljoen jaar. Neem je in de beginsituatie een iets andere positie van Pluto (een millimeter verschil is al genoeg), dan krijg je een totaal andere situatie over een miljoen jaar. De huidige positie van Pluto is niet op de millimeter nauwkeurig bekend en dus is de positie over een miljoen jaar niet te voorspellen. Dat is chaos. De gebruikte natuurwetten beschrijven nog steeds op deterministische wijze de toekomst, het feit dat de we beginsituatie onvoldoende nauwkeurig kennen doet daar niets aan af. Het verandert dus niets aan mijn redenering.

De quantummechanica beschrijft een fascinerende microwereld, waarin volgens de theorie gebeurtenissen volgens zuiver toeval plaatsvinden. Maar wie zegt mij dat er eigenlijk niet hetzelfde aan de hand is? Er zijn twee mogelijkheden. Het zou kunnen dat in de quantummechanica de chaostheorie van toepassing is, dus dat er niet echt sprake is van toeval, maar dat we niet precies weten wat de begintoestand is. Net zoals de worp van een dobbelsteen in principe ook te voorspellen is. Een dobbelsteen gedraagt zich gewoon volgens de wetten van de mechanica. De tweede mogelijkheid is dat theorie juist is en dat er echt sprake is van zuiver toeval. Dan zou de toekomst niet vastliggen, want kleine oorzaken kunnen grote gevolgen hebben. Wat zou dat betekenen voor mijn visie. Gek genoeg zou dat weinig uitmaken. In de eerste plaats stel ik vast dat we niet kunnen bepalen of de natuurwetten zuiver deterministisch zijn of niet. Verder is het zo dat we in beide gevallen ervaren dat we door ons handelen de toekomst kunnen beïnvloeden, zoals ik in het begin van dit stuk beschreef. Maar stel dat de natuurwetten niet deterministisch zijn, hoe zouden we dan de toekomst bewust kunnen beïnvloeden? Dan zou onze wil gebruik moeten maken van quantumonzekerheden. Ik vind dat een absurd idee. Onze handelingen worden gestuurd door duizenden neuronen en dan zou je dus een wil moeten hebben die op duizenden plaatsen tegelijk de quantumdeeltjes de juiste kant op laat vallen om al die neuronen op het juiste moment in beweging te krijgen. Dat is onmogelijk. Hoe zou dat kunnen? Een niet materiële geest die dat aanstuurt? Ik vind dat nogal vergezocht. Er is ook nog een natuurkundig-theoretische reden dat dat niet kan. Als het zou lukken om met geestkracht quantumprocessen te beïnvloeden, dan zouden ze niet meer toevallig zijn en dat is een schending van wat natuurkundigen noemen het causaliteitsbeginsel.

Of de natuur nou wel of niet toeval kent, maakt niet uit. Ook als er zuiver toeval bestaat in de natuur, dan nog zijn het alleen de natuurwetten die de toekomst bepalen. Ons handelen heeft zijn invloed op de toekomst en toch wordt de toekomst uitsluitend bepaald door de natuurwetten. Dat lijkt tegenstrijdig, maar dat is het niet. Het is een paradox. En Laplace is niet achterhaald, hij is alleen uit de mode geraakt.